Jerzy Bereś
Rzeźby z drewna

10.06-30.07.2022

„Cepiarnia” powstała na wiosnę 1970 roku. Bereś zalicza ją do prac potwierdzających jego koncepcję sztuki profetycznej tzn. potrafiącej zdiagnozować procesy społeczne w czasie rzeczywistym, a ponieważ wkoło panuje zawieszenie osądu, po jego odwieszeniu powstaje wrażenie przepowiedni. Na drewnianym stoliku leży drewniany chleb, stoi drewniana butelka. Na środku blatu, wokół wbitej tyczki zakończonej zawijającym się batem, zostały namalowane kolorowe, okrągłe pola z numerami jak w ruletce. W górnej części tyczki do obrotowego elementu przymocowanych jest pięć cepów, tworzących gwiazdę, poniżej nich drewniana dłoń trzymająca porcelanowy talerz. Gdy obracamy gwiazdą, cepy idą w ruch, a do talerza wpada z brzękiem moneta. Kilka miesięcy po powstaniu tej pracy, w grudniu 1970 roku, wybuchły strajki robotnicze, które wprawdzie zostały krwawo stłumione, ale w rezultacie doprowadziły do obalenia władzy i otwarcia nowego rozdziału w PRL. Walka o dobra materialne i niematerialne, nieraz brutalna i przy użyciu prymitywnych środków, jest jednak uniwersalnym składnikiem społecznego życia.

Jest to wysoki, zbudowany z pnia i drągów stwór przypominający stojącego orła w koronie. Zamiast skrzydeł ma wbudowaną poziomo wijący się konar w kształcie litery „S”, z którego sterczą drewniane pióra. Litera „S” jest dopełnieniem tytułu pracy, której przekaz zdaje się mówić, że Solidarność stała się istotnym komponentem (skrzydłem) orła, który jest godłem Polski.

Praca odnosząca się do tzw. „normalizacji” po rewolcie studenckiej w marcu 1968 roku. W Polsce miała ona nieco inny charakter niż w Zachodniej Europie, była przede wszystkim protestem przeciw brakowi wolności w kulturze i polityce, sprzeciwem wobec komunistycznego reżimu. Po jej stłumieniu nastał ponury czas czystek antysemickich i represji wobec niepokornych. „Normalizator” jest pniem na czterech nóżkach, pod którym wiszą dwie metalowe pokrywki. Przyciśnięcie dźwigni powoduje wysunięcie się z otworu czarnego, drewnianego kwiatu i jednocześnie dźwięk uderzających o siebie pokrywek. Na jednej pokrywce widać zastygłe białe krople farby, na drugiej czerwone. Pod nim na podłodze znajduje się biało-czerwona kałuża. Bereś w tym czasie nie mógł przeprowadzać żadnych akcji, robił więc obiekty do manifestowania. Widz, uruchamiając te obiekty „produkował” przekaz wcześniej niewidoczny. Ujawnieniu przekazu często towarzyszył dźwięk.

Problemy etyczne są w twórczości Beresia bardzo ważne. Można powiedzieć, że w swojej filozofii sztuki estetykę wymienił na etykę. Mając świadomość, że twórczość nie może podlegać żadnym zewnętrznym normom, sformułował koncepcję etyki ponadnormatywnej, odnoszącej się do etyki przekraczania norm. „Socha etyczna” jest w pewnym sensie nawiązaniem do „Zwidów” z początku lat 60., w których Bereś odwoływał się do prymitywnych narzędzi. Socha jest narzędzie służącym do orki, można więc się domyślać, że „Socha etyczna” winna służyć do orki sumień. Można pracę interpretować w kontekście dylematów Polski wychodzącej z komunistycznego systemu. Atrybutami wyborów są dwa elementy: skrzydło i bat, z czerwoną wstążką.

Praca należąca do serii obiektów wyszydzających społeczne mechanizmy konformizmu, koniunkturalizmu, hipokryzji, zakłamania, obłudy. Należą do nich np. „Biurko” (1970), „Grzechotka dydaktyczna” (1970), „Gwiazda” (1970), „Szmata” (1971), „Lizak” (1971). Mogą one być uznane za prekursorskie w stosunku do sztuki krytycznej lat 90. „Poklepywacz” jest przyrządem do poklepywania po plecach. Na żerdzi umocowana jest ruchoma dźwignia zakończona skórzaną „dłonią”. Żerdź sterczy z grubej deski, na której wyryte są ślady stóp, wyznaczające miejsce, w którym trzeba stanąć, aby zostać poklepanym. Na „dłoni” widać biało-czerwony odcisk ust.